bağlı olup, aralarında zamanla güçlü ortak organik bağlar
kurulmuştur. Genellikle bu ortaklık karşılıklıdır. Buna verilecek en
güzel örneklerden birisi; bal arısı ile bitkilerin çiçekleri arasındaki
ilişkilerdir. Çiçeklerin tozlaşması (polinasyon) için arılara, arıların
da beslenmesi için çiçeklere ihtiyaçları vardır (Gemici ve ark.,
1995)
. Çiçekli bitkilerin çoğunun tozlaşması böcekler tarafından
sağlanmaktadır. Tozlayıcı böcekler arasında en önemlisi ise arılardır.
Dünyada yayılış gösteren 250 binden fazla çiçekli bitki türü arasında
yaklaşık 20 bininin arılar tarafından ziyaret edildiği bilinmektedir
(Kaufman, 1989).
Arılar, çiçekleri nektar ve polen toplamak amacıyla ziyaret
etmektedir. Nektarı karbonhidrat kaynağı, polenleri ise daha çok
protein kaynağı olarak değerlendirmektedirler (Öder, 1989). Arılar
gelişme, büyüme, bakım-besleme işleri ve kuluçka faaliyeti için
karbonhidrat, protein, yağ, mineraller, vitaminler ve suya ihtiyaç
duymaktadır. Çiçek ve salgı nektarları bal arılarının karbonhidrat
ihtiyaçlarını karşılayan en önemli kaynak iken, geriye kalan bütün
besin ihtiyaçlarını polen karşılamaktadır. Ergin bal arılarının hayatta
kalabilmeleri için karbonhidrat ve su yeterli iken, genç arıların
büyüyüp gelişebilmesi ve larvaların beslenmesinde ihtiyaç duyulan
proteinler, lipitler, mineraller ve vitaminlerin kaynağını teşkil eden
polenin mutlaka diyetlerinde yer alması gerekmektedir (Standifer
ve ark., 1977; Pernal ve Currie, 2001).
Bal arıları çok sayıda bitki türünü ziyaret ederek ürettikleri
ürünleri ile enerji, beslenme ve diğer ihtiyaçlarını karşılarken,
insanlara da; bal, polen, arı sütü, arı zehiri, propolis, balmumu
gibi ürünlerinden yararlanma imkânı sağlamış olurlar (Kovancı ve
Kalafatçılar, 2001).
Bal arılarının nektar ve polen kaynaklarını tercihi bitki
türlerine göre farklılık gösterebilmektedir (Danka ve Rinderer,
1986; Dietz, 1992). Bu durum aynı zamanda nektar ve polen
kaynağının yakınlık, miktar, kalite ve varyetesine bağlı olarak da
değişebilmektedir (Genç ve Dodoloğlu, 2003).
Bal arılarının arazide çalışma (tarlacılık) eğilimi; işçi arıların
yaşı ve tecrübesi gibi bireysel özellikler ile popülasyon yoğunluğu
ve gıda stoku gibi koloni özelliklerine ve bal arısı türleri arasındaki
genetik farklılıklara bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir
(Danka ve Rinderer, 1986; Dietz, 1992).
Bu makalede, arıcılıkta koloni gelişimi ve verimliliği açısından
önemli karbonhidrat ve protein kaynaklarını oluşturan nektar
ve polen bakımından bitki tercihinde etkili olan bazı faktörlerin
incelenmesi amaçlanmıştır.
Nektar Tercihinde Etkili Faktörler
Bal arıları tarlacılık etkinlikleri esnasında nektar için bazı
bitki türlerini ziyaret etmezken, aynı süreç içinde bazı türleri ziyaret
etmektedir. Vansell (1934), Kleber (1935) ve Butler, (1945)’in
polinasyonla ilgili ilk yapmış oldukları çalışmalarda; bu durumun
nektar kaynağının yakınlığına ve içindeki şeker yoğunluğuna bağlı
olduğu saptanmıştır. Frisch (1946a ve 1946b)’e göre; tarlacı arıların
nektar toplamasına ikna olması ve kovana döndüklerinde arı dansı
ile koloninin diğer üyelerine nektar kaynağının yerini bildirmesi için,
yüksek yoğunlukta ve yeterli miktarda nektar kaynağının olması
gereklidir.
Nektar kaynaklarının arılar tarafından genellikle
reddedilmemesine karşın, bazı nektar kaynakları daha cezbedici
olabilmektedir (London-Shafir ve ark., 2003). Yapılan çalışmalarda
bal arılarının farklı bitkisel kaynaklardaki nektarları ayırt
edebildikleri belirlenmiştir (Afik ve ark., 2006).
Bitkilerdeki nektar miktarı, nektardaki şeker yoğunluğu ve
her bir çiçeğin salgıladığı şeker miktarı (Rabinowitch ve ark., 1993),
arıların bitki seçimini etkileyebilmektedir. Ancak nektarın bileşimi
ve özellikle de iz elementlerin arı tercihine etkisi bilinmemektedir
(Gardener ve Gillman, 2002). Bal arıları ayrıca aynı türe ait iki bitki
çeşidi arasında (üretilen nektar ve polenin fazla olmasından dolayı)
muhtemelen çiçek boyutu daha büyük olanı tercih etmektedirler
(Martin, 2004).
Nektarlar içerdikleri şekerlerin yoğunluğuna göre; sakkarozu
fazla olan nektarlar, fruktoz ve glikozu daha fazla içeren nektarlar
ile eşit ölçüde glikoz, sakkaroz ve fruktoz içeren dengeli nektarlar
olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Arılar nektardaki şekerlerin
oranına göre seçim yapmakta ve en fazla dengeli olan nektarları
tercih etmektedirler (Doğaroğlu, 2004). Bunun yanında bal arıları
nektardaki sakkaroz içeriği fazla olan tatlı üçgülü; melez üçgül,
kırmızı üçgül ve yoncaya oranla daha fazla tercih etmektedirler
(Genç ve Dodoloğlu, 2003).
Polen Tercihinde Etkili Faktörler
Polen bal arılarının protein, yağ, vitamin ve mineral maddeleri
sağladığı temel besin maddesi olup, nektarla birlikte alındığında
yaşamları için gerekli olan tüm önemli besleyici maddeleri temin
eder. Polen, kovan dışı faaliyet gösteren işçi arılar tarafından çiçeğin
stamenlerinden alınmakta, nektar veya bal ile nemlendirilerek arka
bacaklarında toplanmakta ve bu yapı polen yükü veya polen topu
adını almaktadır (García-García ve ark., 2004).
Dünya üzerinde balın botanik orijini ile ilgili çok sayıda
çalışma bulunmasına rağmen, polen yüklerinin bitkisel orijinleri ve
bal arılarının polen tercihleri ile ilgili çalışmaların sayısı daha azdır
(Andrada ve Tellería, 2005).
Tarlacı bal arılarının bazı polen tiplerini tercih ettiği, hatta
bal arılarına hazır saf polen sunulduğunda bile daha yüksek kaliteye
sahip olan poleni tercih ettikleri ortaya konmuştur (Levin ve Bohart,
1955). Ancak bal arılarının polenin kalitesinden mi, yoksa polenin
kokusu ve diğer görsel özelliklerinden ötürü mü tercih yaptığı tam
olarak belirlenememiştir (Lunau, 2000).
Kovan dışı faaliyet gösteren işçi arıların polen toplama
eğilimleri kovandaki larva miktarına, stoklanmış olan polen
miktarına, polen toplayıcıların genotipine ve çevredeki bitkisel
kaynaklara göre değişim göstermektedir (Pankiw ve ark., 1998).
Kovanda polen stoku yeterli olduğunda protein oranı yüksek olan
polenler, stokların azalması durumunda ise protein içerikleri düşük
olan polenler de toplanmaktadır (Fewell ve Winston, 1992).
Arıların yaygın olarak tercih ettiği polen türlerinin bazı
önemli kalite özelliklerine sahip oldukları belirlenmiştir. Polen
kalitesini belirleyen en önemli unsur protein içeriğidir. Esansiyel
yağ asitlerinden olan linoleik ve linolenik asitlerin yüksek oranlarda
bulunması, polendeki yağın besleme kalitesini artırmaktadır.
Ancak, bu yağ asitleri çoklu doymamış yapıda oldukları için, yağın
kolaylıkla oksitlenerek bozulmasına da neden olmaktadır. Dolayısı
ile bunun gibi doymamış yağ asitlerince zengin olan polenlerin,
besleme değerleri yüksek olmakla birlikte, oksitlenerek bozulmaları
hızlıdır (Baydar ve Gürel, 1998).
Fabaceae familyasına ait bitki türlerinin polenleri diğer
familyalara ait bitki türlerinin polenleriyle karşılaştırıldığında,
hem protein hem de mineral maddelerce çok daha zengindir. Bal
arıları tarafından en fazla tercih edilen polenler arasında Fabaceae
familyasına ait bitkilerin polenlerinin önemli bir yeri olduğuna
göre, polen tercihinde polen kalitesinin de önemli olduğu sonucuna
varılabilir. Arılar için polen toplama kolaylığı yönünden Fabaceae
familyasına ait bitkilerin çiçek yapısı, diğer çiçeklerin yapısına
kıyasla daha güç ve zahmetli olmasına karşın, bu tip çiçeklerde
ısrarlı olmaları polende kaliteye önem verdiklerinin bir işareti olarak
görülebilir (Baydar ve Gürel, 1998).
Sonuç
Bal arılarının bazı çiçekleri diğerlerine tercih etmesi
çiçekli bitkilerin bal arıları ile karşılıklı ortak ilişkileri açısından
oldukça önemli görülmektedir. Bu durum bal arılarının bitkisel
üretimde tozlaşmayı gerçekleştirmek suretiyle tarım alanlarında
verim artışına ve dolayısıyla yüksek gelir elde edilmesine imkân
sağlamaktadır.
Koloni gücü ve verimliliğinin yanı sıra, nektar ve polen
kaynaklarının türü, varyetesi, miktarı ve kalitesi bal arılarının bitki
tercihinde etkili başlıca faktörleri oluşturmaktadır. Bunun için
arıcılıkta yüksek verim sağlanabilmesi; arıcılık yapılan bölgelerde
yeterli nektar ve polen kaynaklarının varlığının, arı tercihlerinin,
bitkilerin çiçeklenme ve nektar akımının başlama zamanı ve süresi
ile nektar ve polen miktarının göz önünde bulundurulmasına
bağlıdır.
Bal arılarının bitki tercihinde önemli etkisi olan bu
faktörlerin dikkate alınması, arılık yerleri ve konaklama sürelerinin
belirlenmesi açısından özellikle bal üretiminde önemli yeri olan
gezginci arıcılarımızın işlerini daha da kolaylaştıracaktır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder